شمع‌ها روشن می‌شوند و لاله عباسی‌های شیشه‌ای روی پایه چراغ‌ها قرار می‌گیرند و خدام حرم با لباس مشکی بلندشان با احترام رو به روی حرم می‌ایستند. نوروز است و بنا به سنت ایرانی، همه جا جشن و چراغانی است. اینجا نیز گنبد طلا در میان نور و روشنایی شمع‌ها و چلچراغ‌ها می‌درخشد. انگار تمثالی از سنت ایرانی، پیروزی نور بر تاریکی بر حرم رضوی بازتابیده می‌شود.

می‌گویند، روشن کردن شمع برای درگذشتگان و نذر شمع برای مکان‌های مذهبی، همان خاطره جمعی ما در گذشته‌های بسیار دور است به روزگاری که در محرابه‌ها شمع روشن می‌کردیم و یا بر مزار درگذشتگان شمع می‌افروختیم.

روزگاری شمع و پیه حیوانات، اماکن عمومی و خانه‌ها را روشن می‌کرد. حتی مناره مساجد و تکایا و امامزاده‌ها را هم با شمع افروخته نگه می‌داشتند. ولی از وقتی پدر برق ایران، حاج حسین‌ امین‌الضرب برق را به ایران آورد، چراغ دان‌های ایران، به جای شمع و نفت، با الکتریسته روشن شد. با این حال شمع جایگاه خود را از دست نداد و نذر شمع برای اماکن مقدسه و روشن کردن شمع در مساجد و تکایا و در آیین‌های سنتی و مذهبی پا بر جا ماند.

روشنایی حرم مطهر از شمع تا چلچراغ

اگر روزگاری پارافین می‌سوخت تا حرم روشن بماند، امروز چلچراغ‌های آویخته که با نیروی برق روشن می‌شوند، شب حرم را همچون روز می‌درخشاند و بی‌دلیل نیست که لقبی برای امام هشتم نهاده‌اند؛ شمس الشموس.

شب‌های حرم رضوی، مثل روز روشن است زیرا نیروهای رسمی اداره روشنایی حرم مطهر رضوی با حضور 850 نیروی افتخاری وظیفه تنظیف و غبارروبی لامپ‌ها،  آیینه‌کاری‌ها، معرق‌کاری‌ها، درب‌های چوبی را بر عهده دارند و نمی‌گذارند هیچ چراغی خاموش شود. وقتی چلچراغ‌های آویخته از سقف و لوسترهای دیوارکوب بر آیینه کاری‌های در و دیوار می‌تابد، نور حرم دو چندان می‌شود.

اداره روشنایی حرم رضوی، یکی از قدیمی‌ترین واحدهای آستان قدس رضوی است و موقوفاتی از گذشته تاکنون دارد. اگر پیش از آمدن موتور برق، مردم «شمع» وقف روشنایی حرم می‌کردند، اکنون نیت واقفان برای روشن نگه داشتن حرم، صرف نگهداری، خرید و طراحی لوسترها و چراغ دان‌های جدید و هزینه روشنایی می‌شود.

نام کوچه برق، نشان از روزگاری دارد که نخستین موتور برق در سال۱۲۷۹ خورشیدی در خیابان شیخ طوسی راه‌اندازی شد و الکتریسته حرم را روشن کرد و از آن پس اداره روشنایی حرم، چراغ‌های برقی را جایگزین شمع‌هایی کرد که در چراغ‌دان‌های لاله عباسی می‌سوختند و لوسترهایی که با شمع سوسو میزدند. سابق بر این اداره روشنایی حرم مطهر، نگهداری چلچراغ شمعی و دیگر وسایل ابتدایی مانند پیه‌سوز و سپس شمع‌گذاری را بر عهده داشت و با آمدن برق به ایران و نصب یک دستگاه ژنراتور، روشنایی حرم مطهر با برق آغاز شد.

روشن‌ترین رواق حرم مطهر رضوی

وقتی در میان نور لوسترها و چراغ‌های روشنایی از رواق و صحن‌ها می‌گذریم، شاید به چشم نیاید که روزانه ۸۵ نفر در شیفت‌های مختلف، وظیفه دارند ۱۳۵۸دستگاه جار، لوستر و نور افشان را تمیز و نگهداری کنند.

محمدمهدی حق‌طلب، رئیس اداره روشنایی حرم مطهر در این خصوص می‌گوید: این خدام که برخی از آن‌ها نیز افتخاری خدمت می‌کنند، علاوه بر جارها وظیفه دارند بیش از 35000 شعله لامپ روشنایی روضه منوره، رواق‌ها و مسجد گوهرشاد را تأمین کنند. یک هزار و 400 لوستر و 2 هزار و 200 پلاک اموال مربوط به بخش روشنایی در حرم مطهر رضوی وجود دارد و رواق دارالحجه، با بیش از 142 لوستر و 5 هزار و 400 شعله لامپ پرشعله‌ترین رواق حرم مطهر رضوی محسوب می‌شود. رواق دارالمرحمه حرم مطهر رضوی نیز 50 لوستر کریستال با 54 شعله نفیس دارد که از جلوه‌های هنری زیبا و فناوری بی‌نظیر در کشور است.

آنگونه که مسئول اداره روشنایی حرم مطهر می‌گوید: قدیمی‌ترین و سنگین‌ترین چلچراغ در اماکن جار، ۱۱۴شاخه دارد. این جار دو تن وزن دارد و در رواق دارالسلام نصب شده است و ارتفاع آن ۴متر می‌باشد. او نشانی هم از بزرگترین لوستر حرم می‌دهد که اکنون در رواق امام خمینی نصب شده است که 6 متر ارتفاع و 7 متر قطر دارد. زائران لوستر بزرگ و چند طبقه بالای ضریح را می‌بینند که روشنایی‌اش، کریستالهای سبز را روشن می‌کند. شاید کمتر کسی بداند گران‌ترین چلچراغ در آستان قدس رضوی، همان جار سبزی است که دقیقاً ۴۰ شاخه دارد و بالای ضریح حرم رضوی نصب شده است.

از دوره مظفرالدین شاه قاجار که روشنایی برق جای شمع‌ها را گرفت، لوسترهای عتیقه حرم رضوی هم تغییر ماهیت دادند و چلچراغ‌های قدیمی بروز شده و به جای شمع با لامپ روشن می‌شوند. حالا همان چلچراغ‌های عتیقه در صحن‌های قدیمی همچون موزه آبگینه، چشم‌ها را خیره می‌کنند.

به گفته حق‌طلب مسئول اداره روشنایی حرم مطهر؛ غالب لوسترهای حرم مطهر از قطعات کریستالی و نفیس ساخته شده‌اند و حداکثر وزن لوسترهای حرم مطهر به دو تن می‌رسد.

لوسترهایی هماهنگ با معماری اسلامی در حرم مطهر رضوی

او به طراحی و ساخت لوسترهای جدید متناسب با نیاز نیز اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: با توسعه حرم مطهر رضوی در دهه‌های اخیر و ساخت رواق‌ها و صحن‌های جدید، نیاز به تهیه لوسترهای جدید احساس شد. بنابراین طراحی و ساخت لوسترهای جدید که هماهنگ با چلچراغ‌های عتیقه باشد، در اداره روشنایی در دستور کار قرار گرفت. دانش آموختگان رشته برق و همچنین طراحی صنعتی با ایده‌های نو و انرژی جوانی در اداره روشنایی بکار گرفته می‌شوند تا طراحی چلچراغ‌های جدید را برعهده بگیرند. لوسترها طوری طراحی می‌شود که هم مدرن و هم متناسب با شکل گنبدی و بزرگی فضای رواق‌ها باشد. لوسترهایی که برای اتصالات آن‌ها از زنجیر مقاوم با دو برابر ضریب ایمنی استفاده می‌شود و تلاش می‌شود ضریب ایمنی آویزها افزایش یابد تا درصد سقوط دانه‌ها، قطعات کریستالی و ریسه‌های آن‌ها به حداقل برسد.

به گفته حق طلب تمامی‌ لوسترهای حرم مطهر توسط دو کارگاه اداره امور روشنایی حرم مطهر رضوی تولید می‌شود. او تشریح می‌کند: در کارگاه بافت‌آویز حرم مطهر رضوی تمامی دانه‌ها، لوسترها چک و بررسی و ریسه‌های استیل بافته و چیدمان می‌شود. در کارگاه ساخت لوستر حرم مطهر رضوی نیز کارهای سخت‌افزاری، تراشکاری، جوشکاری قطعات و عملیات مونتاژ قطعات انجام می‌شود. در بخش طراحی اداره امور روشنایی نیز لوسترهای خاص و متناسب با معماری اسلامی و فرهنگ ایرانی طراحی و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای نظافت و نگهداری چلچراغ‌ها، تنها تجهیزات مخصوص به ویژه بالابر کافی نیست. باز هم خدام افتخاری جوان و متخصص حاضر می‌شوند تا ساعت‌ها در ارتفاع ‌ایستاده و چلچراغ‌ها و چراغ برق‌های روشنایی را تمیز کنند، لامپ‌های سوخته را تعویض کنند و به لحاظ ایمنی اشکالات را رفع کنند. اینجا در حرم شمس الشموس، نور بر تاریکی پیروز است.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان